مثنوی‌ مولوی، همانند بیشتر مثنوی‌های صوفیانه، به صورت عمده‎ از «داستان» به عنوان ابزاری برای بیان تعلیمات تصوف استفاده می‌کند. ترتیب قرار گرفتن داستان‌های گوناگون در این کتاب ظاهراً نظم مشخصی ندارد. شخصیت‌های اصلی داستان‌ها می‌تواند از پیامبران و پادشاهان تا چوپانان و بردگان باشد. حیوانات نیز نقش پررنگی در این داستان‌ها بازی می‌کنند

این کتاب در قالب شعری مثنوی سروده شده‌است؛ که در واقع عنوان کتاب نیز می‌باشد. در این کتاب ۴۲۴ داستان پی‌درپی به شیوه تمثیل داستان سختی‌های انسان در راه رسیدن به خدا را بیان می‌کند. هجده بیت نخست دفتر اول مثنوی معنوی به نی‌نامه شهرت دارد و چکیده‌ای از مفهوم ۶ دفتر است.مولانا کتاب خود را مثنوی نامیده است که نام یکی از قالب های شعری ادبیات اسلامی خاور زمین است . نام دیگری بر آن ننهاده است .

بشنو از نی چون شکایت می کند 
از جداییها حکایت می کند 
کز نیستان تا مرا ببریده اند
در نفیرم مرد و زن نالیده اند 
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق 
تا بگویم شرح درد اشتیاق 
هرکسی کو دورماند ازاصل خویش 
بازجوید روزگار وصل خویش 
من به هر جمعیتی نالان شدم 
جفت بدحالان و خوش حالان شدم 
هرکسی از ظن خود شد یار من 
از درون ن نجست اسرار من 
سر من از ناله من دور نیست 
لیک چشم و گوش را آن نور نیست 
تن ز جان و جان ز تن مستور نیست 
لیک کس را دید جان مستور نیست