در میان همه‌ی آثار فئودور داستایوفسکی (Fyodor Dostoevsky) یادداشت‌های زیرزمینی (Notes from Underground) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از این منظر که منتقدان آن را کلید فهم باقی آثارش می‌دانند و بسیاری آن را اولین رمان اگزیستانسیالیسم نامیده‌اند. نویسنده در این اثر با ظرافتی درخشان گزارشی از وضعیت انسان در دوره‌ی کنونی ارائه داده است.

راویِ انقلابی‌ترین رمان داستایوفسکی، مردی ناشناس است؛‌ کسی که تا انتها نامش را نخواهیم فهمید. او که از زندگی روزمره‌ی خود فاصله گرفته، شروع به نوشتن می‌کند. او سنگینی بار یک خاطره‌ی قدیمی را بر شانه‌هایش احساس می‌کند و امیدوار است که با نوشتن، آن خاطره او را رها سازد. او خود دلیل نوشتنش را این‌گونه شرح می‌دهد. مرد زیرزمینی، این راوی بی‌نام و نشان چهل‌ساله که سابقاً کارمند دولت بوده، در دو بخش داستان یادداشت‌های زیرزمینی را به پیش می‌برد. او در قسمت اول به شرح دیدگاه‌ها و احساساتش می‌پردازد. در واقع بخش اول رمان یک مونولوگ تلخ است. او نومیدانه تلاش می‌کند تا علتی برای بودن در صحنه‌ی هستی بیابد. خودآگاهی بیش از حد روایتگرِ داستان در بسیاری از موارد به خودسرزنش‌گری منجر می‌شود. او در قسمت دوم از حوادث زندگی‌اش سخن می‌گوید.

کتاب یادداشت‌های زیرزمینی سفری‌ست به درون ذهن انسان، جایی که عمیق‌ترین و پنهان‌ترین خواسته‌هایش در آنجا جای گرفته است. این رمان اولین بار در سال 1864 در روسیه منتشر شد و تا امروز از برجسته‌ترین آثار اگزیستانسیالیسم شناخته می‌شود. چرا که آیینه‌ای‌ست تمام‌نما از روزگار ما و به نقد احوال انسان بیمار امروز می‌پردازد که بیماری و رنج تا عمق استخوان‌هایش ریشه دوانیده است. داستایوفسکی در این اثر روان‌شناختی نیز، همچون باقی آثارش در به تصویر کشیدن دسیسه‌های کنجکاو ذهن ماهرانه عمل کرده و شاید همین موضوع است که او را از سایر داستان‌نویسان روسی و یادداشت‌های زیرزمینی را از باقی آثار داستانی متمایز می‌سازد. چرا که داستایوفسکی قبل از آن که روان‌شناسی وجود داشته باشد، روان‌شناس بوده است!

این رمان همچنان در روزگار ما طنین‌انداز است. چرا که درون‌مایه‌ی آن، مضامین امروز جامعه‌ی کنونی ماست. از آرمان‌شهری و صنعت‌گرایی گرفته تا سلطه‌ی احتمالی علم و فناوری بر حقیقت. هنر داستایوفسکی در این اثر به خوبی نمایان می‌شود. او انگیزه‌های پیچیده‌ی انسانی را کنار می‌گذارد و توانایی این را دارد که در یک جمله، هم‌زمان هم دلخراش باشد و هم مخاطبش را به خنده افکند. او از طریق کاوش‌های دقیق در جامعه‌ی خود به حقایقی جاودان برخورد کرده و با تحلیل دقیق رفتار، تونل‌هایی به پنهان‌ترین اعماق ذهن انسان می‌کشد. سبک خارق‌العاده‌ی کتاب که به شکلی درخشان قواعد ادبی را زیر پا می‌گذارد، در ابتدا مخاطبان روس را شوکه کرده بود. اما ویژگی‌های منحصربه‌فرد و خیره‌کننده‌ی آن بعدتر الهام‌بخش بسیاری از نویسندگان شد.

گزیده ای از متن کتاب یادداشت‌های زیرزمینی :

آه، اگر می‌دانستم که از سر تنبلی است که کاری انجام نمی‌دهم باز هم به خود احترام می‌گذاشتم زیرا حداقل قادر بودم که تنبل باشم، یعنی حداقل صفت و خاصیت مثبتی در من وجود داشت که می‌توانستم به آن باور داشته باشم. آنگاه سوال می‌کردند: او چگونه انسانی است؟ و جواب می‌دادند: یک آدم تنبل و بی‌کار. می‌دانید شنیدن این جمله تا چه حد خوشایند بود! این نشان می‌داد که قابل تعریف هستم. یعنی مردم حرفی دارند که درباره من بگویند، واژه تنبل هم نامی است، می‌تواند شغلی باشد یا صفتی برای یک فرد. باور کنید همین‌طور است. در این‌صورت نیز یکی از اعضای بهترین باشگاه‌ها می‌شدم شغلی داشتم و برای خود ارزش قائل بودم. آقایی را می‌شناختم که در تمام عمر به این افتخار می‌کرد که طعم انواع شراب‌ها را می‌شناسد و این را از امتیازات خود می‌دانست و هرگز به توانائی‌هایش شک نداشت. او از دنیا رفت، اما با آرامش و با وجدانی آسوده و پیروز، حق هم داشت. من هم باید برای خود شغلی انتخاب کنم، باید یک آدم بی‌کاره و پرحرف باشم، نه یک آدم معمولی، مثلاً مردی که خوبی‌ها و زیبایی‌ها را می‌شناسد.

چطور است؟ خوشتان آمد؟ مدت‌ها است که در چنین رؤیایی به سر می‌برم. اندیشه خوبی‌ها و زیبایی‌ها چهل سال تمام است که بر روی دوشم سنگینی می‌کند. بله، الان چهل سال دارم و شرایط فرق می‌کند. باید برای خود کاری پیدا کنم و با آن سرگرم شوم، خلاصه این‌که به سلامتی همه خوبی‌ها و زیبایی‌ها بنوشم. باید از هر فرصتی استفاده کنم، قطره اشکی در پیاله‌ام بریزم و به افتخار خوبی‌ها و سلامتی‌ها بنوشم. هر چیز زشت و پلیدی را به خوبی و زیبایی تبدیل کنم و در جستجوی خوبی و زیبایی باشم. باید مثل یک اسفنج اشک بریزم و با دیدن هر تابلوی نقاشی به سلامتی آن هنرمند بنوشم چون شیفته خوبی‌ها و زیبایی‌ها هستم. با خواندن هر نوشته‌ای فوراً به سلامتی نویسنده‌اش بنوشم چون عاشق خوبی‌ها و زیبایی‌ها هستم.